FizyoPlatforum

Tam Versiyon: Refleksoloji Nedir?
Şu anda tam olmayan bir versiyonun içeriğine bakıyorsunuz. Tam versiyon'a bakınız.
Refleksoloji Nedir?

Refleksoloji, antik zamanlardan itibaren kullanılan vücudun spesifik organ ve bölgelerinin küçük bir aynası kabul edilen kulaklar, eller ve ayaklardaki belirli refleks noktalarına basınç uygulanarak gerçekleştirilen, holistik,tamamlayıcı, iyileştirici özel bir tedavi ve enerji dengeleme sistemidir. Refleksoloji, Uluslararası Refleksoloji Enstitüsü tarafından “tüm salgı bezleri, organlar ve vücut bölümleri ile ilişkili olan ellerde, ayaklarda ve kulaklardaki refleks noktalarına elle uygulanan, vücut fonksiyonlarının normalleşmesine yardım eden bir teknik” olarak tanımlanmıştır. 

Refleksolojinin iyileşmeyi sağlamasındaki mekanizmasının fizyolojik yanıtlar oluşturması olduğu iddia edilmektedir. Refleksoloji, kulak el ve ayaklarda organlardan gelen sinir noktaları olduğunu savunur. Bir başka ifade ile her organın kulak, el ve ayak tabanında yansıması olan bir nokta vardır. Bu noktalar organları temsil ederler. Bu noktalara basınç uygulanarak ortaya çıkan uyarılar sayesinde o noktada yansıması bulunan organlarda yanıt açığa çıkar. 
Ayaklarda, organların yansıdığı noktalar daha geniş bir alana yayıldığı için el ve kulaktaki noktalara göre daha belirgindir. Bu sebeple noktalar üzerinde çalışmak ayaklarda daha kolaydır. Ayakların bir özelliği de vücudun hassas bölgeleri olmalarıdır. Bu nedenle refleksoloji tedavisi için ayaklarda çalışmak, ellerde çalışmaktan daha etkilidir. Organlar ile organların yansıma noktalan arasındaki ilişkinin nasıl olduğu hakkında birbirinden farklı fikirler ortaya atılmıştır. Bu farklı düşüncelerin ortak noktası ise refleksolojinin, vücut enerjisinin dengeli bir biçimde organlara yayılmasına yardımcı olarak bütün vücuda denge getirmeyi sağlamasıdır. (2)

REFLEKSOLOJİNİN UYGULANDIĞI DURUMLAR 

Refleksoloji, kanser ağrılarını ve kemoterapinin yan etkilerini hafifletmek ve yaşam kalitesini arttırma, sempatik ve parasempatik sinir sistemini ayarlamada ve fonksiyonunu düzenlemede, bağışıklık sistemini güçlendirmede, dolaşımı düzenlemede, enfeksiyon süresini kısaltmada, stres, anksiyete, ajitasyon, gerginlik, depresyon, yorgunluk ve uykusuzlukta, konstipasyon ve irritabl bağırsak sendromunda, baş, sırt, bel, kas ve migren ağrılarında, sinüzit, astım, egzama, bazı allerjiler gibi dermatolojik sorunlarda, bulantı ve kusmayı  rahatlatmada, dismenore ve doğum sırasında ağrıyı azaltmada, servikal dilatasyonu artırmada, postpartum dönemde uterus involüsyonuna yardım ve süt salınımını kolaylaştırmada kullanılabilmektedir. (3)

REFLEKSOLOJİNİN UYGULANAMADIĞI YA DA UYGULAMA SIRASINDA "ÖZEN" İSTEYEN DURUMLAR 

Tromboz: damarlardaki pıhtı demektir. Kişinin geçmişinde, damarlarda pıhtı görülmüş ise refleksoloji tedavisinin uygulanmaması daha doğrudur. Masaj, pıhtının vücutta ilerlemesine kalbe ya da beyine gitmesine yol açabileceği için uygun olmayabilir. 
Hamileliğin özellikle ilk üç ayında fetüsün gelişiminde herhangi bir sorun açığa çıkamaması için ayak masajı, rahim ve yumurtalıklar bölgesinde yavaşça uygulanır. 
Diyabet: refleksoloji pankreası uyardığı için insülin seviyesini değiştirebilir. Bu durumda masajdan kaçınmak daha doğru olacaktır. 
Yaralı ayaklara, çürük alanlara uygulama yapılmaz. 
Ayaklarda varis varsa, damarların üzerine masaj uygulanmaz. (2)

BİR REFLEKSOLOJİ SEANSI NASIL OLMALIDIR ?

Refleksoloji seansı zevkli bir deneyim olmalıdır. Masaj sırasında kişi, kendini masaj koltuğunda huzur ve güven içinde hissetmelidir. Bu seanslara dinlendirici ve kişiyi rahatlatıcı hafif bir müzik de eşlik edebilir.  Refleksoloji odasının düzenli ve huzur verici olmasına, dekorasyonunda pastel renklerin kullanılmasına özen gösterilmelidir. Gelen kişi bu odadan dinlenmiş ve endişelerinden arınmış olarak ayrılmalıdır. 
Refleksolog masaja başlamadan önce kişinin sağlığı hakkında geçmişteki ve şimdiki şikayetlerini dinlemeli, alışkanlıkları hakkında sorular sormalı ve böylece kişinin nasıl bir hayata ve kişiliğe sahip olduğu hakkında bir fikir edinmelidir. Daha sonra, masaja gelen kişi, ayakları çıplak ve uzatılmış, başı ve vücudunun üst bölümü daha dik bir pozisyonda, uzun bir koltuğa ya da arkasını yaslayacağı bir masaj masasına yerleşir. 
Refleksolog ilk önce ayakları bütünüyle ovarak ısıtır ve bu ilk dokunma, terapiste kişinin ayaklarını daha yakından görüp inceleme olanağı verir. Eğer varsa nasırların yeri, ayakların yumuşaklığı ya da sertliği, bazı bölgelerin renkleri ve şişlikler kişinin sorunları hakkında terapiste öncü olabilmektedir. 
Ayaktaki bazı noktalar diğerlerine göre daha hassas olabilir. Bu noktalara dokunulduğunda kişi hassasiyet gösterebilir, canı acıyabilir. Bu hassasiyet seanstan seansa fark eder. Genelde tedavi ilerledikçe, başlangıçta acıyan noktalar acımaz hale gelir.  

Refleksoloji  kişinin ihtiyaçlarına göre uygulanır. 40-50 dakikada bütün ayakta çalışılabileceği gibi sadece kişini şikayetleri üzerine belirlenen alanlarda da çalışılabilir. Ya da ayakta basınç uygulandığında hassas olan bölgeler üzerinde de çalışılabilmektedir. 
Unutmamalı ki refleksolog kişiyi tam anlamıyla tedavi etmez, ancak vücudun kendi kendini tedavi etmesi için vücuda yardımcı olur. Refleksolog vücudun kendisini iyileştirme gücünü aktif duruma getirdiği için bu süreçte vücuttaki toksinler atılmaya başlanır. Vücudun kendisini temizlemesi sırasında da birtakım tepkiler görmek mümkündür. Normalden daha fazla tuvalete gitme ihtiyacı, daha fazla terleme gaz, boğaz ve burunda balgam, sivilceler ve yorgunluk gibi semptomlar bu temizlenme sürecinde görülebilme ihtimali olan tepkilerdendir. Ayrıca ilk seanslarda, kişinin sorunlarında artış görülebilir. Bu tepkiler vücudun temizlenme yolunda olduğunu gösteren tepkilerdir ve zamanla yok olacaktır. 

Genelde haftada bir ya da iki olmak üzere 8-12 seans önerilir. Bazen ilk seansta olmak üzere genelde üçüncü ya da dördüncü tedaviden sonra kişide olumlu bir değişim gözlenir. Ancak uzun süre yaşanmış rahatsızlıklardan arınmak elbette ki daha uzun zaman alacaktır. 
 

VÜCUDUMUZU 6 BÖLÜME AYIRIRSAK BU BÖLÜMLER AYAKLARDA ŞU ŞEKILDE YER ALIR: 

1) Baş Ve Ense Bölümü = Ayak Parmakları 

[Resim: zWKwdB.png]

2) Göğüs Bölümü = Ayağın Altında Ayak Parmaklarının Bittiği Yerden Ayak Kavisine Kadar Uzanan Yumuşak Ve Geniş Bölüm 

[Resim: jIRN30.png][Resim: IzXqw9.png]

3) Karın Bölümü = Ayağın Altında Kavis Yapan Bölüm 

[Resim: nKJhBy.png]

4) Kasıklar, Cinsel Organlar, Bacak Lenfleri = Topuk Ve Ayak Bileği Çevresi 

[Resim: Ui23PT.png][Resim: 3vYKjG.png][Resim: bWb5w9.png]

5) Omurga = Başparmaktan Topuğun Ortasına Kadar Olan, Ayağın İç Kenarında Yer Alan Bölge 

[Resim: zQhd6z.png]

6) Kol Dirsek Bilek El Bacak Diz Ve Kalça = Küçük Parmağın Bittiği Yerden Başlayarak Topuğun Sonuna Kadar Olan Ayağın Dış Kenarında Yer Alan Bölge 

[Resim: oXaMbz.png]

MASAJ YÖNTEMLERİ 

Genellikle refleksologlar bir ayağı ayak parmaklarından başlayıp topuğa kadar çalıştıktan sonra diğer ayağa geçerler. Bir diğer yöntem de aynı noktaları her iki ayakta da birbiri ardına uygulamak olabilir. Amaç, ayaktaki bütün yansıma noktalarını uyarmak olduğu için her iki yöntem de geçerlidir. Bir ayak vücudun yarısını temsil ettiği için sadece bir ayağın refleks noktalarında çalışıp bırakmak refleksoloji çalışmasını yarıda bırakmak olur.   

Ayağı Tutuş 

Masaj süresince iki el birbirini tamamlar. Genelde bir el ayağa destek olan, ayağı tutan eldir. Diğer el çalışan yani masajı ayağa uygulayan eldir .destek olan elin başparmağı ayağın altına, diğer dört parmağı ise ayağın üzerine gelecek şekilde ayağı kavrar. Diğer el ise refleks alanlarda çalışır.  

[Resim: 9npwFl.png]


MASAJ TEKNİKLERİ 


Başparmağın Bir Solucan Gibi Yürütülmesi 

[Resim: 3xEvPZ.png]

Bu yöntem en çok kullanılan yöntemlerden biridir. Bir el ayağı kavrar, diğer elin başparmağı ise refleks alanında solucan gibi ilerler. Başparmak eklem kısmından bükülür ve parmağın en üst kısmı refleks noktasına gelecek şekilde üç dört saniye bastırılır ve sonra parmak düz durduğu haline geri getirilir. Bu şekilde başparmak refleks alanında yürütülür. Bu yürüme hareketi sadece öne doğru olur.  

Başparmağın Bastırıp Döndürerek Ovması 

En önemli ovma yöntemlerinden biri olan başparmağın refleks noktasına bastırılıp döndürülerek ovması refleksolojide yine en çok kullanılan yöntemlerden biridir. Destek olan el ayağı kavrar, çalışan elin başparmağı ise refleks alanına bastırır ve o noktada adeta küçük daireler çizerek (saat yönünde döndürerek) ovar. 

[Resim: zBxZI8.png]

Başparmağın Refleks Noktasında Basınç Uygulaması 

[Resim: bnDbU5.png]

Bir elle ayak kavranır, diğer elin başparmağı refleks noktasına 5-10 saniye kadar sabit bir baskı uygular. Bu yöntemi solar pleksus'ta uygulayabiliriz. Ayrıca bu yöntemi yine solar pleksus yansıma noktasında kişi soluk alırken basınç uygulayıp, soluk verirken basıncı gevşeterek de kullanabiliriz. Bu noktanın uyarılması kişiye iyi bir gevşeme sağlayacaktır.  

Refleks Noktasının Başparmak ve İşaret Parmağı Arasında (Ayağın Altından ve Üstünden) Sıkılması 

[Resim: iKFnrG.png]

Yumruk Basıncı Uygulanması 

Bir elle ayak kavranır, diğer el yumruk yapılıp el parmaklarının ikinci eklemleri ayağa bastırarak bir aşağıya bir yukarıya çıkar. 

[Resim: ecnhA0.png]


MASAJIN BAŞINDA VE/VEYA SONUNDA UYGULANAN YÖNTEMLER 

Masajın başında ayağı masaja hazırlamak ve kişiye genel bir rahatlama sağlamak için masajın sonunda ise yine kişiye masajın sona ermekte olduğunu bildirmek ve masajı sona erdirmek amacıyla belirli yöntemler kullanılabilir.  

Başlangıç 

Masaja ayağı ısıtarak başlamak gerekir. Öncelikle elimizde dağıttığımız kremi ayağa iyice yedirdikten sonra ayağı hazırlamak için açıklanacak olan (döndürme), Aşil Tendonunu germe, iki taraflı bilek gevşetme, elin başparmaklarının ayağın altında yürütülmesi ve "çamaşır sıkma" yöntemlerinin tümü ya da sadece birkaç tanesi uygulanabilir. 
  • Rotasyon: Döndürme Tekniği  Ayak bir elle topuktan tutulur, diğer el ise ayağı adeta daire çizer gibi kendi etrafında (4-5 kez saat yönünde, ardından yine 4 -5 kez aksi yönde) çevirir. Kalçaları ve beli rahatlatan bu tekniği yavaş ve doğru uygulamak önemlidir. Bu teknik, bilekte uygulandığı gibi ayak parmaklarında da uygulanabilir. Her ayak parmağı tek başına yavaşça kendi etrafında döndürülür. Rotasyon tekniği hem ayağı ısıtma amacı ile hem de gevşeme getirmek amacıyla masaj başında uygulanan bir yöntemdir. 

[Resim: WD8KHX.png]



  • Aşil Tendonunun Gerilmesi  Aşil tendonun gerilmesi ve arkasından gevşetilmesi, bacağın arka bölgesinin rahatlatılmasına ve buradaki gerilimin giderilmesine yardımcı olur. Bir el, ayak topuğunu kavrarken, diğer el ayak parmaklarını öne doğru iter. Bu itiş ayağın tabanından yapılmalıdır. 5-10 saniye bu biçimde beklendikten sonra el, bu kez ayağın üzerinden basınç uygulayarak ayağı refleksolog kendisine doğru çeker. Bu biçimde de 5-10 saniye kadar beklenir. Bu hareket iki üç kez tekrarlanır. 

[Resim: YIdVIv.png]


  • İki Taraflı Bilek Gevşetme Tekniği  Bu yöntem iyi bir gevşetme tekniği olup masajın başında ya da sonunda kullanılabilir. Uygulanış şekli avuçlar yukarı doğru ve açık olacak biçimde eller bileğin her iki yanından kavrar. Bu pozisyonda bir el yavaşça aşağıya diğeri yukarıya ve sağa-sola doğru hareket ettirilir. Ayak bir taraftan diğer tarafa sallandırlır ya da hafifçe silkelenir.  

[Resim: 1J3ps9.png]


  • "Belkemiği Bükme" Tekniği  Başparmaklar ayağın altına gelecek biçimde, iki el ayağın üstüne konulur. Her iki elin de başparmak ile işaret parmağı arasındaki kısım, ayağın iç ve dış kısmına yani belkemiği ve eklem refleks alanlarına oturtulur. Eller, ayak parmaklarına doğru ayağı burarak ilerler. Bunu birkaç kez tekrarlamak gerekir. Bu bölgeden çok miktarda sinir geçtiği için, bu alana yapılan masaj büyük bir rahatlama ve gevşeme getirir. 

[Resim: GQ1EgR.png]

  • "Çamaşır Sıkma" Yöntemi  Ayak, başparmaklar ayağın altında olacak biçimde, iki elle tutulur. Başparmaklar yatay olarak ayağın altını bir taraftan diğer tarafa baskı uygulayarak geçer. Eller sanki ıslak bir çamaşırı sıkarmış gibi gözükür. Bu hareket, topuktan başlayıp ayak parmaklarına doğru ilerlenip sonra tekrar topuğa inerek dört beş kez tekrarlanabilir. 

[Resim: VCoUHA.png]

  • Sandviç Tekniği  Ayağı iki el arasında adeta bir sandviç gibi tutup, ayağın üzerinde basınç yaratarak ovuşturma yöntemidir. Masaja başlarken ayağı ısıtmak için kullanılan etkili bir tekniktir. Bu tekniği uygularken ayağı aşırı sıkmamaya dikkat edilmelidir. 

[Resim: NtlWy1.png]


Bitiriş 

Gereken refleks alan ya da alanlar uyarıldıktan sonra masajı sonlandırmak için, başparmakların ayağın altında yürütülmesi, "çamaşır sıkma" yöntemi gibi başlangıçta kullanılan birkaç yöntem uygulanabilir. 
Bu yöntemlerin yanı sıra solar pleksus'a basınç uygulamak masaj bitirme hareketi olarak kullanılabilmektedir. Uygulama şekli her ayak bir elle kavranır, her elin başparmağı bu noktaya kişi nefes alırken bastırılır, nefes verirken baskı kaldırılır. Bu dört beş kez tekrarlanır.  

[Resim: OkVQtV.png]

Masajın sonunda refleksolog topuktan başlayarak ayak parmaklarına çıkar, sonra da ayağın üzerinden bileğe kadar sıvazlar. Bu hareketi iki üç kez yaptıktan sonra, masajı noktalamak için elleri ayakların altında bir süre tutar. Bu hareket, hem masajın bittiğine dair bir işaret hem de çalıştığımız ayaklardan birdenbire değil de yavaşça ayrılmanın bir yoludur. Masaj sonunda kişiye su ikram edilebilir ve masaja geldiği gün bol su içmesi önerilebilir. Unutmamak gerekir ki masajdan sonra vücut kendisini temizlemeye devam edecek ve bu aşamada bol su içmenin vücuda faydası olacaktır. 


VÜCUTTAKİ SİSTEMLERE GÖRE MASAJ UYGULAMASI 

Kişinin sorunlarına göre sekiz ayrı sistem üzerinde çalışılabilir.  

1) SİNDİRİM SİSTEMİ  

Bu sistemde uyarılacak noktalar yemek borusu, mide, onikiparmakbağırsağı, karaciğer, safrakesesi, pankreas, ince ve kalın bağırsaklar, ileo-çekal valfı ve makat (rektum)tır. 
Ağız ve boğaz bölümleri için ayak başparmağı ile ikinci ayak parmağı arasını, el başparmağı ile işaret parmağı arasında sıkarak; karaciğer, safrakesesi ve ileo-çekal valfı alanlarını başparmağı bastırıp döndürme yöntemini kullanarak; incebağırsak alanını yumruk biçimindeki eli bir aşağı bir yukarı inip çıkararak, geri kalan diğer alanları ise solucan yürüyüşü ile uyarabiliriz. Dalak noktası ise başparmak ve işaret parmağı arasında (ayağın altından ve üzerinden) sıkılarak bu noktaya 5 saniye kadar basınç uygulanarak uyarılır. 

2) KAN DOLAŞIMI 

Kan dolaşımı sistemi kalp, damarlar ve kandan oluşur. Kan dolaşımına denge getirmek için ayak masajında uyaracağımız şu iki nokta bulunmaktadır:  
Birinci nokta: kalp refleks alanına son derece yumuşak bir biçimde parmağımızı bastırıp kaldırarak basınç uygulayabiliriz. Bu refleks alanı sadece sol ayakta yer almaktadır. 
İkinci nokta: kan dolaşımını uyarmak için her iki ayağın altında ayağın kavis yapan bölümüne, ellerimizi yumruk yapıp parmaklarımızın ikinci eklemlerini bastırarak bir aşağı bir yukarı doğru masaj yapabiliriz. 

3) ENDOKRİN SİSTEMİ (HORMON) VE ÜREME ORGANLARI 

Bu sistemdeki dengesizlikleri şu organların refleks alanlarını uyararak yardımcı olmaya çalışabiliriz: hipofiz, hipotalamus, epifiz bezi, böbrek üstü bezi, tiroid, paratiroid, yumurtalıklar/testisler ve rahim/prostat’ tır. 
Bu organların yansıma noktalarında el başparmağı bastırılıp döndürülerek ovulur.  
Fallop tüpleri/testisleri prostata bağlayan tüplerin yansıma noktalarında ise başparmağı solucan gibi yürütme tekniği uygulanır.  

4) LENF SİSTEMİ 

Bu sistemdeki dengesizlikleri şu organların refleks alanlarını uyararak yardımcı olmaya çalışabiliriz: üst lenf bezeleri, bademcikler, timüs bezi, dalak, apandis ve alt lenf bezleridir. 
Bademcikler, ayak başparmağı ile ikinci parmak arasının çimdiklenir gibi, başparmak ve işaret parmağı arasında sıkılması ile uyarılır. 
Yemek borusu, sindirim sisteminde görmüş olduğumuz gibi bu noktada "solucan yürümesi" ile uyarılır. 
Timüs bezi, dalak ve üst lenf bezlerinin refleks noktaları, başparmağı ve işaret parmağı arasında (ayağın altından ve üzerinden) sıkılarak uyarılır. 
Apandisin yansıma noktasında "başparmağı bastırıp döndürme" yöntemi kullanılır. 
Alt lenf bezlerinin yansıma noktası ayak bileğinin ön bölümünde yer aldığı için, ayak her iki elle kavranır ve başparmaklar ayağın iç ve dış yanlarına yerleştirilerek yukarıya doğru yürütülmeye başlanır.  

5) SOLUNUM SİSTEMİ 

Bu sistemdeki dengesizlikleri şu organların refleks alanlarını uyararak yardımcı olmaya çalışabiliriz: burun, sinüsler, nefes borusu, akciğerler ve diyaframdır.  
Bu organların yansıma alanlarında 'başparmağın solucan gibi yürütülmesi' tekniği uygulanır.  

6) İDRAR YOLLARI 

Bu sistemdeki dengesizlikleri şu organların refleks alanlarını uyararak yardımcı olmaya çalışabiliriz: böbrek, üreter ve  mesane 
Böbrek yansıma noktasında başparmak bastırarak ve döndürerek ovar. 
Böbrek noktasından başlayarak mesane yansıma noktasına doğru 'başparmağın solucan gibi yürütülmesi' uygulanır. Mesane noktasında da başparmağı bastırıp döndürme yöntemi uygulanır.  

7) İSKELET 

Bu sistemdeki dengesizlikleri şu organların refleks alanlarını uyararak yardımcı olmaya çalışabiliriz: baş, şakaklar, ense, omuzlar, kaburgalar, omurga, kollar dirsekler, eller, dizler ve kalçalar 
Bu organların (eller ve dizler hariç) yansıma noktalarında başparmağın solucan gibi yürütülme tekniği uygulanır. El ve dizlerin yansıma noktalarında, bastırıp döndürerek ovma tekniği kullanılır. Özellikle ense ve sırt ağrılarında, kalça sorunlarında bu sistemin ayaktaki refleks noktalarına masaj uygulanması kişiye rahatlama getirir. Sinirli ve stresli kişilerde ise omurga birçok sinirin geçtiği alan olduğu için refleks alanını ovmak kişiyi gevşetir.

8) SİNİR SİSTEMİ 

Sinir sistemi iki bölüme ayrılır: merkezi sinir sistemi ve periferik (çevresel) sistem. Merkezı sinir sistemi, kararların verildiği, verilerin yorumlandığı ve diğer zihinsel görevlerin yerine getirildiği bölgeleri içeren bir bütündür. Bu kısımda korteks, limbik sistem ve ara beyin, beyincik, beyin sapı ve omurilik yer alır. 
Periferik sistem vücudun duygu bilgilerini merkeze taşır. Merkezden çıkan emirleri kas ve salgıbezi gibi yerlere yöneltir. Çevresel sistem adeta sinir kablolarından oluşur. 
Bu sistemdeki dengesizlikleri şu organların refleks alanlarını uyararak yardımcı olmaya çalışabiliriz: hipofiz bezi, hipotalamus, beyin, epifiz bezi, omurga ve solar pleksus (güneş ağı) 
Bu noktalarda (omurga hariç) başparmak bastırılarak döndürülür. Ayağın iç tarafında baş parmaktan topuğun ortasına kadar uzanan yerde olan omurga yansıma alanında ise başparmak bir solucan gibi yürütülür. Bu hareket yukarıdan aşağıya ve aşağıdan yukarıya olabilir.  


KAYNAKÇA 
1) Yıldız S. , Yaşa Öztürk G. Refleksoloji: Temel ve Klinik Bilgiler. Eğirdir Kemik Eklem Hastalıkları Tedavi ve Rehabilitasyon Hastanesi. Fiziksel Tıp ve Rehabilitasyon. Isparta. Fiziksel Tıp ve Rehabilitasyon. Uzunköprü Devlet Hastanesi. Edirne. Derleme. 2014.  
2) Zeynep Aksel Wilhelm. Adım Adım Sağlık: Refleksoloji. Dharma Yayınları. Kasım 2003.  
3) Akın Korkan E.  Uyar M. Ağrı Kontrolünde Kanıt Temelli Yaklaşım: Refleksoloji. Derleme. Acıbadem Üniversitesi Sağlık Bilimleri Dergisi.  Cilt: 5 Sayı:1.Ocak 2014.